Van alle tentoongestelde kunsten in musea, is fotografie misschien wel het grootste slachtoffer van kijken, oordelen, lezen en weer doorlopen. We kijken naar dat wat er is gefotografeerd en niet naar de foto zélf. Maar het is af te leren, gelukkig. Door heel lang kijken naar één foto.
Lekker naar het bordje kijken
We zijn gewend om de foto een glimp te gunnen en dwalen dan direct af naar het bordje ernaast of de toelichtende tekst eronder. We bekijken de foto zélf niet als het kunstvoorwerp, maar dat wat er is gefotografeerd. Want bij een foto lijkt alles zo evident. Wat erop staat bestond al, ergens ter wereld. De fotograaf heeft het slechts vastgelegd. Op het bordje ernaast lees je de plaats, datum en als je geluk hebt een verklarende titel. Mooi, dat zit ook weer in een hokje. Doorlopen maar.
We zijn verpest door beelden op social media
Alle aandacht gaat uit naar de inhoud en de vorm – de foto zelf – zie je volledig over het hoofd. Dit gebeurt omdat je hersens het beeld namelijk terstond vertalen van 2D naar 3D. De foto ís zijn onderwerp geworden. Je beoordeelt dan het onderwerp, en niet meer de foto en alle keuzes die daaraan vooraf gingen. Dat doen we de hele dag door met de beeldenstroom op social media. Daar gaat het bijna altijd om het ‘wat’ (je kat, je ontbijt, een zonsondergang) en zelden om het waarom en hoe (je kent de ontvanger en het doel is bijna altijd het delen van een gebeurtenis).
De foto als resultaat van vele keuzes
Een schilderij of beeld is minder snel slachtoffer van het snelle oordeel. Immers, hier heeft de kunstenaar zichtbaar iets gemáákt, iets dat nog niet bestond. Daar zijn vele keuzes aan vooraf gegaan. Waarom nu juist precies dit beeld, wat wil de kunstenaar vertellen? Die vragen vergeet je vaak te stellen bij een foto. Het voelt alsof je de foto zelf had kunnen maken als je er ook was geweest. Maar dat is nonsens.
Ook een fotograaf maakt vele keuzes voordat de foto aan de muur in een museum hangt. Er is gekozen voor analoog of digitaal, kleur of zwart wit, de type afdruk, de omvang van de foto, wel of geen lijst. Allemaal keuzes die zijn gemaakt om iets te bereiken bij de kijker. En dan hebben we het nog niet eens over hoe de fotograaf juist tot díe foto kwam. En waarom die zo goed of slecht is.
Maar kijken kun je leren! En dat begint met regelmatig je volle aandacht richten op één foto. Langer dan je eigenlijk wilt. En dan nóg iets langer. Alleen als je je ogen dwingt het hele beeld zorgvuldig af te struinen, leer je daadwerkelijk kijken. En zie je ineens veel meer.
Een kijkoefening
Probeer het eens met onderstaande foto van Gary Winogrand.
Kijk…
De vragen
Mooi, je hebt nu écht gekeken. Dan kun je de volgende vijf vragen beantwoorden zonder terug te scrollen:
- Is de fotograaf aanwezig in de foto?
- Is er een metrostation in de buurt?
- Was het ochtend / middag / avond?
- Zijn er meer horizontale of verticale lijnen te zien in de foto?
- Draagt de vrouw handschoenen?
Volmondig beantwoord? Of getwijfeld? Nog één keer de foto dan maar:
De antwoorden
1. Is de fotograaf aanwezig in de foto?
Jazeker, in de weerspiegeling van de etalageruit aan de rechterzijde van de vrouw. Met zijn linkerarm stelt hij de camera scherp.
2. Is er een metrostation in de buurt?
Ja. Linksonder in de foto zie je mensen vanuit de diepte de stoep opkomen. Dat duidt op een trap de aarde in, en dus zeer waarschijnlijk een metrostation.
3. Was het ochtend, middag of avond?
Het was middag. Dat kun je zien aan de schaduw van het witte gietijzeren element rechts in de foto. De schaduw is scherp (dus is het zonnig) en valt bijna direct onder het object; dat duidt op een hoogstaande zon.
4. Zijn er meer horizontale of verticale lijnen te zien in de foto?
Er zijn meer verticale lijnen, beginnend met het hekwerk links, waarna het houten kozijn en de houten lambrisering in de etalage dit ritme doorzetten. Ook de lijn van het ijsje, het donkere haar en de bovenarm van de vrouw en het colbertje daarachter benadrukken een verticale kijkrichting. De foto was misschien wel sterker geweest als deze zelf ook verticaal was genomen.
5. Draagt de vrouw handschoenen?
Ja en nee! Op het moment van fotograferen draagt ze geen handschoenen, waarschijnlijk omdat ze een ijsje eet. Maar ze heeft ze wel in haar rechterhand vast; duidelijk herkenbare zwarte exemplaren.
Mannenverslinder
Dit waren alleen nog maar de feitelijke vragen. Er zijn nog een hoop vragen die de foto niet definitief voor je kan beantwoorden, maar waarvoor je wel argumenten kunt vinden.
Zie je in de foto van Winogrand een metafoor of vreemde gelijkenis? Kijk bijvoorbeeld eens naar het ijsje en de deftig geklede mannelijke paspop: wat zijn de overeenkomsten? Van beiden is de kop eraf. In het geval van het ijsje heeft de vrouw dat gedaan. Ze lacht er smakelijk bij. Verslindt ze mannen evenzogoed?
Enfin, neem plaats op een bankje en kijk eens lang naar een foto. Je bent er zo een kwartier zoet mee.